Ղարաքիլիսա-Կիրովական-Վանաձոր

Առաջին անգամ հիշատակվել է XIII դարում:

Վանաձորը (մինչև 1935 թ-ը՝ Մեծ Ղարաքիլիսա, Ղարաքիլիսա, 1935–93 թթ-ին՝ Կիրովական) ՀՀ հյուսիսային մասում է՝ Փամբակի ու Բազումի լեռնաշղթաների միջլեռնային գոգավորությունում՝ Փամբակ գետի և նրա Տանձուտ ու Վանաձոր վտակների ափին:

Վանաձորի տարածքում և շրջակայքում հայտնաբերված հարուստ հնագիտական հուշարձանները վերաբերում են բրոնզեդարյան (մ. թ. ա. IV–II հազարամյակներ) մշակույթին: Գուգարք նահանգը, որի տարածքում էր Վանաձորը, մ. թ. ա.  II դարում եղել է Մեծ Հայքի թագավորության, X դարում՝ Կյուրիկյան թագավորության կազմում: Ենթադրվում է, որ քաղաքի նախկին՝ Ղարաքիլիսա (Սև եկեղեցի) թաթարական անվանումը տրվել է XIII դարի սկզբին՝ Վանաձորի հյուսիսային բլրի վրա սև քարով կառուցված եկեղեցու անունով:

1801 թ-ին Վրաստանի հետ Ռուսաստանին է միացել նաև Լոռին, և Վանաձորը դարձել է զորակայան: 1826 թ-ի հուլիս–օգոստոսին Հասան խանի զորքերը հիմնովին ավերել են բնակավայրը: Արևելյան Հայաստանի՝ Ռուսաստանին միանալուց (1828 թ.) հետո Վանաձորում բնակություն է հաստատել Կարսից, Արդահանից, Բայազետից, Էրզրումից գաղթած մի քանի հարյուր հայ ընտանիք: 1840 թ-ին Մեծ Ղարաքիլիսան մտել է Փամբակ–Շորագյալի գավառի, 1849 թ-ին՝ Երևանի նահանգի մեջ: 1870 թ-ին՝ Դիլիջան–Կիրովական–Լենինական խճուղու, 1899 թ-ին Թիֆլիս–Ղարաքիլիսա–Ալեքսանդրապոլ երկաթուղու կառուցումից հետո Մեծ Ղարաքիլիսան դարձել է գյուղաքաղաք, աշխուժացել է նրա տնտեսական և քաղաքական կյանքը: Քաղաքում գործել են ծխական (1853 թ-ից), օրիորդաց (1879 թ-ից), պետական երկդասյա ռուսական (1897 թ-ից) և այլ դպրոցներ:

1918 թ-ի մայիսին՝ Ղարաքիլիսայի ճակատամարտից հետո, թուրքական զորքերը գրավել են քաղաքը: 

1920–30-ական թվականներին Վանաձորն ամառանոցային գյուղաքաղաք էր՝ 1–2-հարկանի բնակելի տներով: Հետագա տարիներին Վանաձորի արհեստավորատնայնագործական արտադրությունը վերածվել է բազմաճյուղ արդյունաբերության, ընդլայնվել է ուսումնական հաստատությունների ցանցը, ստեղծվել են մանկական հիմնարկներ, ջրային մակերեսներ, քաղաքամերձ հանգստի գոտիներ: